Η Μονή ἱδρύθηκε κατά τό δεύτερο ἥμισυ τοῦ 14ου αἰῶνος. ῾Ωστόσο, ἡ ἀρχαία παράδοση τῆς Μονῆς συνδέει τήν ἵδρυσή της μέ τό ὄνομα τοῦ αὐτοκράτορος ᾿Αλεξίου Α´ τοῦ Κομνηνοῦ (1081-1117).
Σύμφωνα μέ τίς πηγές, καί πρωτίστως τά ἀρχαιότερα ἔγγραφα τοῦ ἀρχείου τῆς Μονῆς, κτίτορές της ὑπῆρξαν δύο ἐπιφανεῖς Κωνσταντινουπολίτες ἀξιωματοῦχοι πού ἔδρασαν στρατιωτικά κατά τήν περίοδο αὐτή στή Μακεδονία, οἱ ἀδελφοί ᾿Αλέξιος καί ᾿Ιωάννης, οἱ ὁποῖοι κατά τήν περίοδο ἱδρύσεως τῆς Μονῆς ἔφεραν τούς στρατιωτικούς τίτλους τοῦ μεγάλου στρατοπεδάρχου καί μεγάλου πριμικηρίου ἀντιστοίχως. Οἱ στρατιωτικές τους ἐπιτυχίες καί ἡ ἐξ ἀγχιστείας συγγενική τους σχέση μέ τόν αὐτοκράτορα ᾿Ιωάννη Ε´ Παλαιολόγο τούς κατέστησαν κατόχους μεγάλων ἐκτάσεων γῆς στήν ᾿Ανατολική Μακεδονία (Χρυσούπολη, ᾿Ανακτορόπολη, Θάσος, Χριστούπολη), ἀρκετές ἀπό τίς ὁποῖες ἀργότερα δώρισαν στή Μονή.
Στή νότια πλευρά τοῦ βραχώδους ἐξάρματος ἐπί τοῦ ὁποίου δεσπόζει ἡ Μονή, κατασκευάστηκε μικρό λιμάνι, τό ἕνα ἀπό τά δύο «μανδράκια» τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους, πού ἀσφάλιζε κατά τό παρελθόν τά μικρά πλοιάρια σέ περιπτώσεις τρικυμιῶν. ᾿Εκτός τῆς θαλασσίας προσβάσεως, στή Μονή ὁδηγεῖ σήμερα δασικός δρόμος πού διανοίχθηκε ἀπό τίς Καρυές, διακλαδιζόμενος ἀριστερά ἀπό τόν δρόμο πού κατευθύνεται πρός τή Μονή ᾿Ιβήρων, μετά τή γέφυρα. Συνδέεται ἐπίσης μέ μονοπάτια, τόσο μέ τή Μονή Βατοπεδίου πρός τά βορειοανατολικά, ὅσο καί μέ τίς Μονές Σταυρονικήτα καί ᾿Ιβήρων, ἐνῶ σέ καλή κατάσταση διατηρεῖται καί τό λιθόστρωτο πού συνδέει τή Μονή μέ τήν ὑποκείμενη σ᾿ αὐτήν Σκήτη τοῦ Προφήτου ᾿Ηλιού, μέσα ἀπό μία ἐντυπωσιακή διαδρομή.
῾Η Μονή ὀνομάζεται στά ἀρχαιότερα βυζαντινά ἔγγραφα «θεῖον φροντιστήριον τοῦ παντοκράτορος σωτῆρος Χριστοῦ», καί ἀργότερα «βασιλικὴ καὶ πατριαρχικὴ μονὴ τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ τοῦ Παντοκράτορος», ὀνομασία πού μᾶς παραπέμπει στήν, ἀρχαιότερη, ὁμώνυμή της βυζαντινή μονή πού βρισκόταν στήν Κωνσταντινούπολη, τήν περιώνυμη μονή Παντοκράτορος, στήν ὁποία μόνασαν μεγάλες μοναστικές μορφές τῆς βυζαντινῆς περιόδου. Κατέχει τήν ἕβδομη θέση στήν ἱεραρχία τῶν εἴκοσι κυρίαρχων ἀθωνικῶν Μονῶν.
Δίνει τήν εἰκόνα ἑνός καλά ὀχυρωμένου κάστρου, ὅπου δεσπόζει ὁ ἐπιβλητικός Πύργος μέ τίς πολεμίστρες, ἐνῶ τά ἐξωτερικά κτίρια μοιάζουν νά προσπαθοῦν νά κρύψουν προστατευτικά τό Καθολικό καί τά ἄλλα ἐσωτερικά κτίσματα τῆς Μονῆς. ῾Η διάταξη αὐτή, ἐμφανῶς ἀμυντική, μᾶς ὑπενθυμίζει τίς ἱστορικές περιπέτειες τῆς Μονῆς, πού, ἰδίως κατά τήν κρίσιμη περίοδο τῆς ἱδρύσεώς της, ἀλλά καί καθ᾿ ὅλη τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, εἶχε νά ἀντιμετωπίσει ποικίλους ἐχθρούς καί ἐπιδρομεῖς.
Τά κτίρια δέν ὑπερβαίνουν τούς τρεῖς ὀρόφους καί χαρακτηρίζονται ἐσωτερικά ἀπό τίς κτιστές τοξωτές στοές καί τόν πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο, ἐνῶ ἐξωτερικά χαρακτηρίζονται ἀπό τούς ξύλινους ἐξῶστες καί τά σαχνισιά (κλειστοί ἐξῶστες μέ παράθυρα).
http://www.pantokrator.gr
